كودكان با سرعت و الگوهاي متفاوتي رشد مي كنند: برخي حرف زدن را خيلي زود شروع مي كنند؛ بعضي ديگر هم حتي قبل از اينكه بچه هاي همسن آنها بتوانند چهار دست و پا راه بروند، ياد مي گيرند كه ايستاده راه بروند. اما اگر به نظر مي رسد كه كودك شما در دوره اي از رشد، خارج از محدوده طبيعي قرار دارد، شما بايد او را مورد "ارزيابي رشد" قرار دهيد. يك متخصص ارزيابي رشد يا تيمي از متخصصين (كه ممكن است شامل متخصص اطفال، متخصص زبان، متخصص شنوايي، متخصص كاردرماني، روانشناس كودك، روانپزشك كودكان، و افراد ديگر باشد) مي توانند اين ارزيابي را انجام دهند.
متخصص اطفال در هر نوبت معاينه كودك، رشد او را مورد بررسي قرار مي دهد. اگر او مشاهده كند كه كودك شما در يكي از زمينه هاي رشد، تا حد زيادي از همسالان خود عقب مانده است، ممكن است شما را به يك متخصص رشد ارجاع دهد تا اين آزمونها را انجام دهيد. البته شما هم به عنوان پدر يا مادر مي توانيد ضرورت انجام اين آزمونها را تشخيص دهيد. شما بهتر از هر كس ديگري فرزند خود را مي شناسيد و ممكن است اولين كسي باشيد كه يكي از نشانه هاي تاخير در رشد را مشاهده كنيد. پزشك در هر نوبت معاينه، تنها چند دقيقه را با كودك شما سپري مي كند، پس به سادگي ممكن است از توجه به نشانه هاي ظريف و كوچك، غفلت ورزد. اگر شما در مورد يكي از نشانه هاي رشد (مثلا حرف زدن يا توانايي برداشتن و گرفتن اجسام) نگران هستيد و پزشك شما در اين مورد صحبتي نكرد، مي توانيد اين موضوع را با او مطرح كرده و بخواهيد كه شما را به يك متخصص ارجاع دهد.

اگر كودكتان را به مهدكودكي مي بريد كه پرسنل آن در زمينه رشد كودك آموزش ديده اند، مدير مهد يا مربي كودكتان نيز مي تواند پيشنهاد مراجعه به متخصص را مطرح كند. متخصص ، ميزان رشد كودك شما را با ميزان طبيعي رشد در سن او مقايسه كرده و مشكلات يا تاخيرهاي تكاملي احتمالي را مشخص مي سازند. در كل، شما بايد به سوالات نسبتا فراوان و جزئي در مورد رشد، حركات فيزيكي، رفتار، بازي ها و روابط متقابل كودك با اعضاي خانواده و ديگر افراد و اشيا موجود در محيط پيرامون او، پاسخ دهيد. همچنين كودك شما مورد يك سري آزمايشها قرار مي گيرد كه ممكن است شامل تستهاي فيزيكي، شنوايي و بينايي، بررسي نحوه بازي كودك، و آزمونهاي استاندارد باشند، و نهايتا نقاط قوت و ضعف او را مشخص مي سازند. اگر مربي يا پزشك كودك شما توصيه كند كه او را تحت ارزيابي رشد قرار دهيد، شما ممكن است عصباني شويد، بترسيد يا حتي احساس گناه كنيد. هيچ پدر و مادري دوست ندارند بشنوند كه فرزندشان مشكلي دارد. نگراني شما طبيعي است، اما به خاطر داشته باشيد كه اين آزمونها، يك ارزيابي ساده از كودك شما هستند. سعي كنيد با فكر باز با اين موضوع برخورد كنيد، و به ياد داشته باشيد كه هدف نهايي اين ارزيابي آن است كه به كودك شما كمك كند تا رشدي سالم و طبيعي داشته باشد.
بازي براي رشد اجتماعي، عاطفي، فيزيكي و شناختي كودك اهميت دارد. بازي، روشي است كه كودك بواسطه آن ميتواند اندام خودش و دنياي پيرامونش را بهتر بشناسد و البته براي بازي كردن (خصوصا در سال اول تولد) از هر پنج حس خود استفاده مي كند. او ممكن است با خود فكر كند "وقتي اين را لمس كنم، چه احساسي دارد؟"، "اگر اين را فشار دهم چه صدايي مي دهد؟"، "اگر آن را هُل بدهم، چه اتفاقي مي افتد؟"، "مي توانم خودم را بالاي اين ميز بكشم؟" .جستجو در محيط اطراف، هسته اصلي بازيهاي كودك را تشكيل مي دهد و البته در ذهن او، هر تجربه اي (حتي پرتاب كردن ظرف آجيل از روي ميز بر زمين)، ارزشمند است! متخصصان رشد هميشه تكرار مي كنند كه: "بازي، كار و شغل كودك است" و البته تميز كردن محيط اطراف پس از بازي كودك، كار و وظيفه پدر و مادرهاست!.
با بزرگتر شدن نوزاد و به راه افتادن او، بازيهاي او تخيلي تر و پيچيده تر مي شوند. كودك از طريق بازي كردن، مهارتها و ويژگيهاي كليدي از قبيل استقلال، خلاقيت، كنجكاوي و حل مسائل را تمرين مي كند. همچنين بازي مي تواند عرصه مهمي براي بررسي و كشف احساسات و ارزشها و پرورش مهارتهاي اجتماعي كودك باشد. شايد مدتها قبل از اينكه كودك شما براي دادن اسباب بازي محبوبش به خواهرش آمادگي پيدا كند، اين كار را بارها با يكي از عروسكهايش تمرين كند (اسباب بازي دوست داشتني اش را به يكي از عروسكهايش بدهد و از او پس بگيرد). جملات مودبانه اي مانند "لطفا" و "متشكرم" را ممكن است براي اولين بار در يك مهماني كه مهمانهاي آن عروسكهايش هستند، بر زبان بياورد. و بالاخره كدام پدر و مادر مي توانند اولين باري كه كودك به سراغشان مي آيد و مي گويد: "عروسكم زخمي شده!"، از دادن يك چسب زخم به او خودداري كنند؟!
از آنجا كه بازي ابزاري است كه كودك براي شناخت و يادگيري پيرامون دنياي اطرافش از آن بهره مي برد، مهارتهايي كه او تا كنون به دست آورده و هم اكنون مشغول تمرين كردن بر روي آنها است، بهترين راهنما براي انتخاب مناسبت ترين فعاليتها و بازيها هستند. مثلا اگر كودك سه ماهه شما در حال يادگيري برداشتن و گرفتن اشيا است، بهتر است اسباب بازيهاي بزرگ و نرم را در اختيار او قرار دهيد. اگر او در سن دوازده ماهگي قرار دارد و به بررسي رابطه علت و معلولي مي پردازد، مي توانيد با او قايم باشك (زير ميزها يا صندلي ها) بازي كنيد.


در اولين سال زندگي، روابط متقابل كودك با شما و ديگران، اهميت بسيار زيادي دارد. نوزادان دوست دارند لبخند بزنند، نگاه كنند و گاهي اوقات بخندند. بچه هايي كه سن بيشتري داشته باشند از مدلهاي ساده قايم باشك خوششان خواهد آمد.
لمس اشيا، ضربه زدن به آنها، بردن آنها به دهان، پرتاب كردن يا هُل دادن آنها و هر تجربه ديگري با اشيا، براي كودكان بين 4 تا 10 ماه جذاب است.
در سنين بين 12 تا 21 ماه كه تخيل كودك به تدريج شكوفا مي شود، استفاده از اشيا آشنا براي استفاده هاي مناسب يا تخيلي، مثلا هُل دادن ماشين چمن زن اسباب بازي روي چمنها و يا زنگ زدن به مادربزرگ با برس سر، بيشترين لذت را براي كودك به ارمغان مي آورد.
در بازيهايي (كه در حدود دوسالگي معمول هستند)، كودك از تخيل خود استفاده مي كند و از "هيچ"، يك داستان جالب مي سازد. مثلا كودك شما ممكن است با يك جعبه كفش بازي كند، تصور كند كه آن يك اتوبوس مدرسه است و حتي صداي موتور اتوبوس را در بياورد؛ يا اينكه يك حلقه پلاستيكي را بردارد، وانمود كند كه شيريني است، و آن را به دهان بگذارد.
در حدود 30 تا 36 ماهگي، بازيگر كوچولوي شما، نقشهاي جديدي را مي پذيرد. امروزه بازي كردن نقشهاي دكتر، معلم يا مادر، مرسوم هستند.سعي كنيد از سن كودك براي خريدن اسباب بازي راهنمايي بگيريد. به عنوان مثال، يك كودك دو ماهه از بازي با اشيا متحركي كه با باد يا حركت هوا حركت كنند، لذت خواهد برد؛ اما يك كودك 15 ماهه به هيجان بيشتري نياز دارد (مثلا يك سرويس آشپزخانه اسباب بازي را مي توانيد براي او انتخاب كنيد).
بازي كردن مهمتر از اسباب بازي است: دقت كنيد اهميت زماني كه كودك صرف بازي مي كند و ميزان لذتي كه از بازي كردن مي برد، صرفا وابسته به نوع و تعداد اسباب بازيهايش نيست: بازي كردن يك فعاليت مفرح و شاد است كه شامل افراد، اشيا و حركات است. هر كاري، از پرتاب كردن حبابهاي كف صابون به طرف همديگر تا آب پاشي در حمام يا استخر و يا حتي تعقيب كردن همديگر و دويدن دنبال هم در اتاق، مي تواند يك بازي خوب محسوب شود. اگر كودك دوازده ماهه اي را ببينيد كه سرگرم بازي با يك جعبه مقوايي است،خواهيد فهميد كه عوامل موثر در بازي كودكان، چقدر وسيع و متنوع هستند.
شما هم با او بازي كنيد: روي زمين بنشينيد و با كودك بازي كنيد؛ شما بهترين اسباب بازي كودك خود هستيد! و اگر كودك بتواند با شما بازي كند، لذت و شادي بيشتري براي او به همراه خواهد داشت. هنگام بازي كردن با كودك خود صحبت كنيد تا توانايي تكلم او را نيز افزايش دهيد.
زماني او رابه بازي دعوت كنيد كه شاد وسرحال باشد.كودك بيمار، خسته ياگرسنه ممكنست حوصله بازي كردن نداشته باشد.
وقتي كه كودك شما به اندازه كافي بازي كرد، بازي را متوقف كنيد: آستانه تحريك براي هر كودك، متفاوت است. هنگامي كه به نظرتان مي رسد كودك شما خسته و بي حوصله شده است، بازي را تمام كنيد.
براي كودك امكان بازي به تنهايي و همچنين با ديگران را فراهم كنيد: هر دو نوع بازي (تنها يا با ديگران) براي كودك مفيد است.


اجازه دهيد كه كودك، خودش نوع بازي يا فعاليت را انتخاب كرده و آن را هدايت كند: شما مي توانيد بازيها، چيزها يا گزينه هاي جديد را در اختيار او قرار دهيد، اما كودك شما بايد خودش و مطابق ميلش انتخاب كند. بعلاوه، بازي براي تفريح است و اگر كودك شما تنها در يك كار مهارت داشته باشد، همان تفريح كردن و خوش گذراندن است!

جدول رشد و تكامل: ازنوزادي تا 6 ماهگي